Van Helstraat tot Herbenusstraat te Maastricht - een tijdsbeeld. Militairen, industrie en wonen.

i. Bij de voorouders van Anna DEKKERS (1865-1941), de echtgenote van Joannes Hubertus HENKET (1854-1915) zien we opmerkelijke feiten: zij was ovenwerkster van beroep, op latere leeftijd zonder beroep. Zij wordt geboren op 9 april 1865 te Maastricht in de Kruisheerengang 2042. De getuigen bij de aangifte van haar geboorte op 9 april 1865 om half zes 's avonds zijn: Jacob Hubert SCHARIS, dagloner en Joannes Baptist LENOIR, dagloner; vroedvrouw is Maria Catharina STROEM, allen van Maastricht. De vroedvrouw doet aangifte, omdat de natuurlijke vader van dit kind  onbekend of afwezig is. Zij is door haar moeder, Ida DEKKERS, zonder beroep, te Maastricht wonende, bij akte “den 16 Februarij 1888 verleden voor den Ambtenaer van den Burgerlijken Stand aldaar”, erkend geworden. Haar echtgenoot Jan overlijdt op 18 april 1915, 60 jaar oud in de Kleine Looiersstraat 6 te Maastricht en werd 19 april 1915 begraven in een huurgraf 4de klasse vak V 121/2 te Maastricht Tongerseweg.

Jan, geboortig van Sint Pieter, eerst nog landbouwer, dan militair - ingelijfd na loting (nr. 3) voor de Nationale Militie, lichting 1874; milicien plaatsvervanger. Later dagloner en ovenwerker/fabrieksarbeider, overleed aan de zgn. "Pottemennekeskrenkde", ook wel "stöplonge" genoemd (een longaandoening als gevolg van ongezond werk in de aardewerkindustrie). Zie: Militaire keuringen en remplaçanten. Het moet een hele shock geweest zijn voor Jan, afkomstig van het kleine en besloten hoveniersdorp St. Pieter, via de militaire dienst, volledig geconfronteerd te worden met de industriestad Maastricht met al zijn negatieve kenmerken.

Het echtpaar Henket-Dekkers - gehuwd op 7 maart 1888 Maastricht - woonde op diverse adressen te Maastricht. De echtgenoot komt op 19 januari 1888 van St. Pieter naar Gubbelstraat 587; 12 maart 1889 Raamstraat 52; 7 november 1891 Bogaardenstraat 18; 22 februari 1892 Oude Minderbroedersstraat 13; 4 september 1895 Kakeberg 2; 22 februari 1896 Oude Minderbroedersstraat 15; 28 december 1897 Begijnenstraat 8; 18 maart 1898 Begijnenstraat 19; 10 augustus 1899 Pieterstraat 8; 27 juni 1901 Pieterstraat 18; 23 april 1904 Kleine Looiersstraat 21; 1 juni 1908 Kakeberg 3; 13 december 1909 Kleine Looiersstraat 12 en 1 maart 1913 Kleine Looiersstraat 6 (sterfhuis echtgenoot).

De weduwe Anna Dekkers had nog 5 kinderen om voor te zorgen (in totaal waren er 13 kinderen geboren, waarvan 7 jong overleden). Ber was de jongste zoon en moest als tienjarige van school af en bijdragen aan de gezinsinkomsten: er moest "brood op de plank". En dit alles ondanks het invoeren van de leerplicht in 1901. In het adresboek van Maastricht en Wijk van 1921 staat vermeld: Henket-Dekkers wed. A. z.b. St. Antoniusstraat 90. In 1923 is het adres Vijfkoppen 1 en in 1929 Plankstraat 20; alle adressen te Maastricht. Anna overleed op 16 april 1941, 76 jaar oud Kommel(straat) 38 te Maastricht en werd 18 april 1941 bijgezet te Maastricht in een huurgraf 4de klasse vak V 94/2 op de Begraafplaats Tongerseweg. Haar zoon Ber HENKET zullen wij nog volgen in zijn verdere arbeidzame leven, omdat dit een tijdsbeeld oplevert wat velen zullen herkennen. Zie: Jan Bernard Henket.

Aangifte overlijden Burgerlijke Stand van Joannes Hubertus Henket op 19 april 1915.

ii. Haar moeder Ida DEKKERS (1829-1900) was van beroep dagloonster, groenteverkoopster en zonder. Zij was de stiefdochter van Berend Frederik SCHARRENBERG. Ida werd 15 april 1829 geboren te Maastricht Raamstraat nr. 11. De getuigen van de aangifte van haar geboorte waren Maria Anna MARTIN, vroedvrouw, wonend in de Jodenstraat te Maastricht (echtgenote van Gilles RUTTEN), 40 jaar oud; Lambertus DODEMONT, koekbakkersgezel, 42 jaar oud en Martinus FRANCKEN uit Eijsden, metselaar, 38 jaar oud. Zij overlijdt 16 juli 1900, 71 jaar oud in de St. Pieterstraat te Maastricht en werd 19 juli 1900 begraven te Maastricht (Begraafplaats Tongerseweg) in een huurgraf 4de klasse grafnummer 1914. Zij kreeg tussen 1856 en 1875 zeven "natuurlijke niet erkende" dochters!

iii. Haar moeder, Joanna DEKKERS (1803-1875) was “fille illégitime” van Maria Elisabeth MEIJ, alias DEKKERS; na haar huwelijk in 1786 alias VAN DER LIJKE (VAN DER LINDEN). Jeanne werd 8 december 1803 (16 Frimaire An XII) geboren te Maastricht, Rue de l'Enfer (Helstraat). De getuigen van de aangifte van haar geboorte op 9 december 1803 te Maastricht waren Chrétien AGASTIE, sellier (zadelmaker), 33 jaar oud; Jean Louis HOULBEC, gepensioneerd Frans soldaat, 58 jaar oud en de vroedvrouw (sage femme) Marie Catherine BROSKIJ (uit de Bokstraat 39 te Maastricht). Zij was breister en dagloonster van beroep. In 1831 woonde Jeanne op de Houtmaas. Zij huwt op 13 oktober 1842 te Maastricht met Berend Frederik SCHARRENBERG, zoon van Berend Willem SCHARRENBERG (koperslager) en Johanna DE RUITER. Deze wordt de stiefvader van haar nog 2 levende onwettige dochters. Berend was koperslager, marmerslijper en dagloner van beroep. Nederlands Hervormd. Bij het huwelijk in 1842 wordt vermeld dat hij gepasporteerd korporaal van het derde Regiment Infanterie is. De huwelijksgetuigen Burgerlijke Stand waren Jan ROELOFFZEN, brigadier bij het tweede Regiment Lansiers, moederlijke neef van de bruidegom alhier in garnizoen, 25 jaar oud; Jan Simon FRANSSEN, herbergier, 31 jaar oud; Bartholomeus VAN IJSEREN, barbier, 35 jaar oud en Antonius Arnoldus Hubertus KUIJPERS, schoenmakersgezel, 22 jaar oud. De laatste drie getuigen niet verwant noch aangetrouwd en wonende binnen Maastricht. Berend werd geboren op 25 mei 1816 te Zutphen. Hij overleed 22 juni 1887, 71 jaar oud Langs de kom der Zuid-Willlemsvaart 902 (Bassin) ten half vijf ure 's ochtends te Maastricht. Jeanne overleed 19 juli 1875, 71 jaar oud Plankstraat 3066 in Maastricht en werd 21 juli 1875 begraven in Maastricht (Begraafplaats Tongerseweg) in een huurgraf 4de klasse grafnummer 675².

De handtekeningen onder de huwelijksakte burgerlijk huwelijk van  Berend Frederik Scharrenberg met Joanna Dekkers op 13 oktober 1842 te Maastricht. De bruid verklaarde niet te kunnen schrijven.

iv. Haar moeder Elisabeth DEKKERS (1765-1821) genoemd als "Veuve VAN DER LIEKE" (alias VAN DER LINDEN / VAN DER LIJKE / VAN DER LIEKEN) was een dochter - fille illégitime - van Petrus DECKERS (DEKKERS) en Maria Catharina MEIJ (MEY MAY).

Petrus DECKERS (DEKKERS) verdwijnt spoorloos. Hij was "Militem in Legione Ducis de Stuwaert"; het Schots regiment Stuart. In de 17e en 18e eeuw huurden de Staten-Generaal een aantal Schotse regimenten van Groot-Brittannië. Per 1 januari 1783 werden de regimenten van de brigade genationaliseerd en kwamen ze direct in dienst van de Nederlandse republiek als de Regimenten Nationalen 22, 23 en 24. Nadat de Spaanse Successieoorlog was beëindigd (Vrede van Utrecht, 1713) werden alleen de oudste 3 regimenten behouden, welke verenigd waren in de Schotse Brigade. Deze regimenten werden genummerd als Regimenten Schotten 1, 2 en 3, maar waren met name bekend onder de namen van de regimentscommandanten, zoals gebruikelijk in de 18^de eeuw.

Uit zijn relatie met Maria Catharina MEIJ zijn twee onwettige kinderen bekend:

i. Maria Elisabeth MEIJ: gedoopt op 6 oktober 1765 te Maastricht parochie St. Nicolaas (Luiks). De doopgetuigen waren Leonardus MEIJ (de vader van de moeder; in 1742 militair) en Maria Elisabeth HERMANS. De vroedvrouw was Maria FREDERIX.

6 oktober 1765: de doopakte van Maria Elisabeth Meij, alias Deckers.

ii. Gabriël MEIJ gedoopt op1 juli 1767 te Maastricht St. Nicolaas (Brabants). De doopgetuigen waren Gabriël LAHEIJ en Agnes RIJS, echtgenote van Leonard MEIJ. Gabriël werd begraven op 19 juli 1767 te Maastricht (St. Nicolaas). De vroedvrouw was Maria FREDERIX.

Elisabeth DEKKERS (MEIJ) zou wel eens de eerstgeborene Maria Elisabeth kunnen zijn. Een doopakte van Elisabeth DEKKERS is niet te vinden in de parochieregisters. De aangegeven leeftijd bij haar overlijden (50 jaar) zou dan niet kloppen (behoort 55 jaar te zijn); maar dat is niet uitzonderlijk. Vaak worden leeftijden bij overlijden verkeerd opgegeven.

Marie Catharine MEIJ huwt na de verdwijning van Petrus DECKERS Henricus FOEIJ (FOOIJ) op 6 januari 1777 te Maastricht, parochie St. Nicolaas. De huwelijksgetuigen zijn Joanne MEIJ en Maria Anna MEIJ. Hendrik werd geboren op 1 januari 1747 te Waalwijk. Hij overleed 31 augustus 1815, 68 jaar oud "agter de oude Minderbroeders" te Maastricht. Hij was dagloner van beroep.

In 1776 wordt er een voorkind geboren: Johan MEIJ. Johan werd gedoopt 24 april 1776 te Maastricht, St. Nicolaas. De doopgetuigen waren: Johannes MEIJ en Maria Cornelia HENRICI. Voor zover bekend worden nog 4 "wettige" kinderen geboren.

Trouwakte Henricus FOOIJ en Maria Catharina MEIJ 6 januari 1777 te Maastricht (St. Nicolaas).

Elisabeth DEKKERS was van beroep breister (1802), strijkster (1803), arbeidster (1806 en 1807) en fruitverkoopster (1821). Zij overlijdt 3 januari 1821 "in de hel straat n° 935", nu nr. 27, "in het achterhuis", 50 jaar oud, ten acht uren 's ochtends. Haar overlijden wordt aangegeven door Lodewijk SCHORS, vermeld als zoon van de overledene. Zij huwde 3 december 1786 te Maastricht met Joannes VAN DER LINDEN (VAN DER LIEKE VANDERLIEKEN). Deze overleed voor 1796. Elisabeth was dus al weduwe op een leeftijd van omtrent 25 jaar. Zij kreeg een relatie met Johann Petrus SCHORS, wonende te 's-Gravenvoeren, waaruit in 1796 een onwettige zoon: Ludovicus SCHORS. Deze Lodewijk wordt fuselier in het derde bataillon 11 division infanterie national en verblijft te 's-Gravenvoeren (Fouron-le-Comte). Elisabeth baart in 1803 en vervolgens in 1806 wederom "filles illégitime" genaamd DEKKERS, de vaders dus onbekend. Drie generaties DEKKERS zonder wettige vaders! 

Enkele van de vrouwen DEKKERS woonden in de “Rue de l'Enfer” - de vroegere Helstraat, in juli 1926 bij Raadsbesluit omgenoemd als gevolg van het rapport der commissie voor het huishoudelijk bestuur van 15 juli 1926 betreffende het geven van namen, in de St. Bernardusstraat - een straat bekend om zijn talrijke achterkamers en beruchte etablissementen. Wellicht is dit de oorzaak van de vele onbekende vaders. De grote hoeveelheid ongeschoolde arbeiders werkten vaak voor een hongerloon; de woningnood was groot. Veel woonhuizen verworden tot pakhuizen voor mensen. Drank en sex (verboden vruchten) was volop te koop, met alle gevolgen van dien. 

Het begraafbroek van de St. Nicolaasparochie - Catalogus defunctorum in Parochiâ St. Nicolai trajecti ad Mosam inchoatus 1770 -  geeft enig inzicht in de bewoners van de Helstraat rond 1770:

N.b.: Tenzij anders vermeld worden de overledenen begraven op het kerkhof.

Maria Anna kind van Theodor Garnier: 14 mei 1770. uijt de helle straet.

Petrus Hubertus kind van Hubertus Herbe: 26 augustus 1770. uijt de helle.

Maria Anna, onwettig kind van Anna Catharina Somers: 5 oktober 1770. uijt de helle.

Anna Barbara kind van Christinanus Gotto: 6 oktober 1770. uijt de helle.

Joanna kind van Christianus Gotto: 19 december 1770. uijt de helle.

Catharina van Gulpen echtgenote van Petrus Thomissen: 4 januari 1771. uijt de helle.

Maria Bouttiij echtgenote van Arnoldus Nelissen eerder gehuwd met Christianus Coenegrachts op 28 augustus 1752 wordt begraven in de kerk op 14 februari 1771. uijt de helle van een huis genoemd den roosemarijn.

Maria kind van Petrus Coenmans: 21 februari 1771. uijt de helle.

Maria Joanna Godtstaet weduwe van Franciscus Hormans: 16 april 1771. uijt de helle van een armenhuis. "uijt de helle van een armenhuis" is doorgestreept.

Franciscus Ferdinandus kind van Egidius Josephus Cantillon, militair "leolonim": 18 april 1771. uijt de helle.

Maria Bruels weduwe van Joannes Roberts: 24 april 1771. uijt de helle.

Maria Joanna Lahaut weduwe Martinus Albers: 21 augustus 1771. uijt de helle.

Nicolaas Hendrix: 13 september 1771. uijt de helle.

Arnoldus kind van Guilielmus Weijl: 21 september 1771. uijt de helle.

Joannes Wijkmans, ongehuwd: 13 december 1771. uijt de helle.

Aldegondis kind van Leonardus Janssen; 13 maart 1772. uijt de helle.

Laurentius Graven: 10 juli 1772. uijt de helle.

Maria Catharina kind van Hermannus Willems: 10 augustus 1772. uijt de helle.

Caspar kind van Henricus Foije: 17 augustus 1772. uijt de helle.

Joanna Catharina kind van Andreas Mingongh: 31 augustus 1772. uijt de helle.

Catharina Willems weduwe van Boudewijn Motteis: 12 oktober 1772. uijt de helle.

Maria Mararetha kind van Christianus Gotto: 2 februari 1773. uijt de helle.

Maria Margarita Stevens echtgenote van Josephus du Bien: 18 februari 1773. uijt de helle. 

Maria Elisabeth Ernotte. Ongehuwd: 27 maart 1773. uijt de helle.

Maria Catharina onwettig kind van Maria Dujardin; Hubertus Henricus Pans wordt genoemd als natuurlijke vader: 7 juni 1773. uijt de helle.

Maria Catharina en kinderen - tweelingen - gedoopt door de vroedvrouw. Petrus Watrin (echtgenoot?). Zij worden gelijktijdig begraven in het voorportaal van de kerk op 11 juli 1773. uijt de helle.

Catharina Schiepers echtgenote van Lambertus Cremers, 96 jaar oud afkomstig uit Heer bij Maastricht: 25 september 1773. Eerste huwelijk met Gerardus Bougeart en tweede huwelijk met Antonius Servaes. uijt de helle straet.

Joannes Conrardus kind van Petrus Watrin wordt 21 augustus 1774 in de kerk begraven. uijt de helle.

Kind niet gedoopt Joris Kurkers (?): 1 september 1774. uijt de Helle.

Henricus Wilhelmus kind van Henricus Gilissen: 15 november 1774. uijt de Helle.

Catharina kind van Josephus du Bien: 23 november 1774. uijt de helle.

Kind van Petrus Rosier door de vroedvrouw gedoopt: 29 januari 1775. uijt de Helle.

Guilielmus Pans: 10 maart 1775. uijt de Helle.

Felix kind van Ludovicus Fabrij: 31 mei 1775. uijt de Helle.

Christianus kind van Guilielmus Thomassen: 28 juni 1775. uijt de helle.

Ludovicus de Paris, ongehuwd: 23 juli 1775. uijt de helle.

Elisabeth Hermans weduwe van Fredericus Sonnemans: 14 november 1775. uijt de helle.

Joannes Glabeek: 11 januari 1776. uijt de Helle tegen het hospitaal over.

Joannes Baptista Mouschon, steenhouwer, 60 jaar oud; 3 februari 1776. uijt de helle.

Joannes Petrus Loofraet: 22 februari 1776: ongeveer 72 jaren oud van uijt die nieuwe papier (pulver is doorgestreept) moolen buijten de poort van de Hell straet. Gebortig van Hooven (Hoven bij Düren) alwelke nieuwe papier moolen die nog niet al in staat is van de vier hoogs hout opgetimmert is en door hem van het landt, als een vervallende oude pulvermoolen zijnde, gekogt was en opgetimmert is.

Franciscus Dieudonne, steenhouwer, 28 maart 1776 begraven in de kerk. uijt de helle.

Joannes kind van Simonis Thomessen: 5 april 1776. uijt de helle.

Jacobus, onwettig kind van Lambertus Pannemans en Joannes Franciscus de Bruijn: 6 mei 1776. uijt de helle.

Petrus kind van Michaëlis Gilissen:9 juli 1776. uijt de helle.

Joannes Breuls, weduwnaar, gedoopt op 24 augustus 1794 (= 1694!) werd 29 juli 1776 in de kerk begraven. "uijt het Koolemagesin uijt de Helle neffens die papiermoolen.

De Helstraat wordt genoemd in talrijke verhalen. E. Franquinet schreef Maskeraad (vijf zedenschetsen, Goffin - Maastricht 1927) waarvan nr. 3. De Moord in de Helstraot: De atheïst, tot inkeer gebracht in het gezicht van de "dood" op "Vastelaoves-Maondagsnach in de Hèlstraot". Daar stieten ze bij hun terugkeer van het bal in de Redoutezaal op het lijk van een vermoorde "Vastelaoveshawwer", wat tengevolge had, dat "Zjang Nujen" met Pastoor Bertels ging "riddeneere" en op 'Asselegoonsdag" weer te 'kommunie ging". Bron: Limburg's jaarboek jaargang 33, 1927, no 3/4.

Een fragment:

Ouch noe hadde veer et mer allein gehad euver de kaw en dat et zoe laat gewoorde waor - wie veer zjus ónder de Poort Waarachtig doorkaome, späölde de karrelejong en sloog et veer oor - en iech bedach miech, dat veer beter de Hèlstraot door kóste goon es euver de Pieterstraot, umdat heer in de Breistraot moos zien en iech op te Kleine Grach.

‘Laote veer heij langs goon’, vroog iech em; er vónt et good, en wie veer veurbij de Vief Köp waore, teurende de Hèlpoort dónker en hoeg in de kaw winternachloch.

‘Geer die heij binnegaot, laot alle hoop mer vare’, citeerde Zjang, wie eus stappe hooi umhoeg klónke-n-ónder et poortgewellef. Mer pas waore veer d'rónder oet, of heer pakde miech opins bij menen errem.

‘Et heet toch neet gesnied’, zag er en wees op ene witten houp, dee laog in den oethook, dee me, direk es me-n-ónder de poort door is, aon zene linkerkant heet. Et waor, wie iech al zag, vreerend weer en de maon sjijnde helder en klaor, mer in deen hook kós et leech toch neet komme. Iech bekeek te witten houp ins tegooj; et tochs miech dat iech ene minselikke vörrem d'rin trök kinde, zoe wie iemes tee op zen hoeke zit.

‘Zou et dèks ene zaate verkleider zien?’ vroog iech, ‘dan zal dee zen lol wel op kinne-n-in die kaw’.

‘Me moot zoe iemes toch neet heij laote liGGe’, meinde Zjang, ‘et zou de mins zenen doet kinne zien, mèt tat weer’.

En veer stapde nao de figuur tou, um ins te kieke, wat veer aon et geval kóste doen. Et bleek wèrrekelik ene verkleider te zien, in e wit pieropekske, dee ineingedoek in den hook zaot te slaope, wie me zoe zou zèGGe.

‘Hei, vrundsjap’, reep Zjang, en er tikde de óndutelikke versjijning op te plaots boe häör sjouwer moos zitte. ‘Foj’ zag er tegeliek ‘iech geluif tat tee smerige kerel gegöbbeld heet; er heet allemaol dónkel vlekke-n-op ze pekske en iech veulde ouch zoe get natigs aon mene vinger. Steek ins e zwegelke-n-aon’.

Iech doog, wat er vroog; 'n ougenblik verliechde-n-et zwaak vlemke den duusteren hook, veurdat te wind et weer oetbloos. Nier dat inkel momint waor laank genóg gewees, um us get te laote zien, wat us alletwie doog keeke van de sjrik: de vlekke-n-op et pak van de verkleider waore roed, dónker-roed, en de natigheid aon de vinger van Zjang waor ouch roed,.... roed blood.

Veer stónte dao wie geslage, zeker wel e paar menute laank. Iech waor den ierste, um miech te herpakke.

‘Veer moote de peliessie waarsjouwe’, zag iech. ‘Laote veer enen deender goon hoole. Of nein’, bedach iech miech, ‘eine moot heij blieve-n-um op te passe dat tao niks gebäört; mesjiens is te maan nog neet doet. Blief tiech; iech loup nao et peliessiepöske-n-op te Pieterstraot’.

Iech wachde zen antwoord neet aof, mer góng op weeg, zoe gaw es men bein miech veuroet wouwe bringe ...

Artikel uit: Verboden vruchten in de hemelse Helstraat. Archief Sprokkels 14. Maaspost 30 juni 1993. F. Roebroeks G.A.M.:

in 1567 werd de weerbaarheid van Maastricht als vestingstad verhoogd toen er op last van Landvoogdes Margaretha van Parma een garnizoen werd gelegerd. Dit besluit zou, economisch gezien, grote gevolgen hebben voor de stad. Vanaf genoemd jaar tot 1867. precies drie eeuwen dus, bleven honderden en in sommige tijden zelfs duizenden soldaten binnen de stad gekazerneerd. De soldaten, die het "Bolwerk der Nederlanden" dienden te beschermen tegen vijandelijke troepen, zorgden niet alleen voor veiligheid, maar ook voor de nodige inkomsten. De vele duizenden huurlingen en militairen lieten door de eeuwen heen bij menig neringdoende en middenstander de kassa aardig rinkelen. Er waren echter twee bedrijfstakken die bovenmatig profiteerden van de driften en noden van de manschappen, n.l. de kroegen en de zogenaamde "publieke huizen" waar dames van lichte zeden hun werkzaamheden verrichtten. Over twee van deze huizen in de negentiende eeuw handelt deze bijdrage. Een straat die op dat gebied een reputatie had hoog te houden was de Helstraat (thans Sint Bernardusstraat). In 1865 werd daar het pand met de huidige nummer 31 bewoond door de weduwe Dumoulin en tien jonge dames, terwijl in het huis met nummer 39 (nu verdwenen) een zekere Van Roy de "publieke huishouding" voerde. Ofschoon er in de Helstraat in die tijd nog andere dames van lichte zeden emplooi vonden, concentreren we ons op deze twee met naam genoemde "huizen". Zoals in zoveel branches het geval was, bestond tussen beide 'ondernemingen' een grote rivaliteit en animositeit: de vraag was groot, het aanbod echter ook. Op allerlei manieren trachtten de 'huizen' elkaar de klanten af te troggelen. Daarbij schuwde men niet om vreemde verhalen en wilde geruchten over de concurrentie in de wereld te brengen of zelfs de politie in te schakelen! Zo klaagde de "hoeren-madam" Dumoulin haar collega Van Roy aan bij de politie wegens het in dienst hebben van een minderjarig meisje. Van Roy verdedigt zich tegen beschuldiging in een brief aan de commissaris van politie. De brief is bewaard in het archief van de politie bij de Gemeentearchief en luidt (letterlijk) als volgt:

Maastricht, den 15 februari 1865 Aan den Weledele Heer Commissaris van Politie Wel Edelen Heer,

Wanneer men eenmaal in zijn karakter verkracht en in het belangen benadeeld is, tracht men zich in het vervolg hiervan vrij te waren en toch zijn er omstandigheden, welke door vijandelijke toedracht deze of geene verder benadeelen willen. Nooit of nimmer ben ik oorzaak geweest, alhoewel in mijne betrekking van publieke huishouding, om de minste aanleiding gegeven te heben tot stooren der rust van stad of den lande Zulks moet vooraf gezegd zijn en nu tot het daadzakelijk. Het schijnt als zoude ik aangetigd wezen om een minderjarig meisje huisvesting te hebben verleend en wel volgens zeggen eene genoemde Kaatje Pepers, dat deze ongegronde aanklacht geschiedt zoude zijn door zekere E. Dumoulin, een mijner buurvrouwen, die zeker niet dulden kan dat een ander leeft. In alle geval neem ik niet op mij derzelver bedoeling te schatten, alleen W.E. Heer laat ik de volgende denkwijze aan uw advies over. Ik vraag dan, wie zoude in onze hoedanigheid van publieke huishouding minderjarige meisjes aanlokken ik danwel Madam E. Dumoulin, welke er regt voor uitkomt dat zij geen toezicht van politie schuwt, ten bewijze 3 door dit huis afgeven adreskaartje welke hierbij ingesloten zijn en die bij honderden konden verzameld worden. Ik laat alzoo die valsche voorgevens ter uwer bedenking over en twijfel geentzins U.E Heer of uwe onpartijdigheid en regtschapenheid zal ieder onbevooroordeeld gunst laten genieten. Met de meeste hoogachting,

Uw onderdanige dienaar. P. J. van Roy.

De in de brief vermelde adreskaartjes zijn nog bewaard gebleven. Wat opvalt is dat het kaartje niet in woorden de "bedrijfstak" vermeldt. Een goede beschouwer ziet echter genoeg: een vrouw staat uitnodigend in een half geopende deur, terwijl achter de ramen duidelijk de hoofden van vrouwen zichtbaar zijn. Zelfs in de sierlijke krullen rond de naam "Maestricht" zijn symbolen verborgen die voor zich spreken!

Johannes van Roij werd geboren op 27 februari 1821 te 's-Hertogenbosch en overleed op 17 juni 1881, 60 jaar en bijna 4 maanden oud te Maastricht. Jan was bordeelhouder van beroep en woonde in de Helstraat 2648, nieuwe nummering 39. Hij was gehuwd met Antonia (Antonetta) Spuls, geboren op 30 september 1828 te 's-Hertogenbosch.
In het betreffende pand woonden tussen 1860 en 1880 wisselend twaalf publieke vrouwen, die als beroep publieke vrouw hadden opgegeven:

Donder den, Maria Anna Catharina Hubertina, geboren 21 oktober 1849 te Maastricht
Kraus, Catharine, geboren 11 februari 1848 te Dusseldorf
Coors, Anna Maria Dorethea, geboren omtrent 1822 te Kleindorf (Pruissen)
Suelkens, Marie Therese, geboren 24 december 1848 te Koewacht
Leenders geboren Devrede, Maria Mechtildis, geboren 21 mei 1858 te Borgharen
Georges, Lambertine, geboren 28 februari 1859 te Biesmeree (Namen)
Dasij, Catharine Antoinette, geboren 26 april 1853 te Brussel
Laek van de, Willempje, geboren 25 februari 1858 te Amersfoort
Dureau, Marie Therese, geboren op 4 mei 1848 te Lessines (België)
Roth, Therese Lambertine, geboren 17 september 1858 te Luik (sinds 12 oktober 1881 in Maastricht)
Dautzenberg, Marie, geboren 8 september 1844 te Aken (sinds 18 oktober 1881 in Maastricht)
Frerard, Marie Lambertine, geboren 11 juli 1855 te Luik (sinds 23 maart 1882 in Maastricht)

Uit de klapper van 1855 bleek dat er in Maastricht 71 geregistreerde publieke vrouwen actief waren verdeeld over de straat (tippelen) en een viertal bordelen:
L. Balmakers in de Maastrichter Grachtstraat waar dat jaar 32 publieke vrouwen actief waren, allen niet afkomstig uit Maastricht.
A. Michels in de Maastrichter Grachtstraat waren in 1855 acht publieke vrouwen actief waarvan twee afkomstig waren uit Maastricht.
J. Jaspers in de Houtmaas waren in 1855 zeven publieke vrouwen actief waarvan twee afkomstig waren uit Maastricht.
Bij Mijndert Daggelder in de Helstraat 2644 waren in 1855 twaalf publieke vrouwen actief waarvan twee afkomstig waren uit Maastricht.

Buiten de bordelen waren er twaalf "ambulante" geregistreerde publieke vrouwen. Dit waren hoofdzakelijk vrouwen afkomstig uit Maastricht en directe omgeving.
 

Militaire keuringen en remplaçanten.

De algemene dienstplicht werd door de overheid ingevoerd in 1811. De Franse wetgeving werd van kracht in heel "Nederland" per 1 maart 1811.

Het was de Franse tijd en de dienstplicht werd de conscriptie genoemd. Deze bestond tot 1813. De conscriptielijsten zijn eenvoudige alfabetische lijsten van alle jongemannen van 19 jaar, met vermelding van geboortedatum. In 1814 werd deze algemene dienstplicht verzacht  tot een systeem van vrijwillige dienst, aangevuld door lotelingen, en de mogelijkheid zich door remplaçanten te laten vervangen. Ten tijde van de Nationale Militie waren de mogelijkheden om aan de dienstplicht te ontkomen:

 A.  Door de overheid bepaald:

• afkeuren op lichamelijke gebreken genoemd in het Nationale Militie en Lichaamsgebreken Reglement van 1862. Dit Reglement trad in werking op 14 april 1862 en blijft gelden tot 1 mei 1871. Bron: Staatsblad 1862 (no. 34) v.a. blz. 25.

Enkele voorbeelden uit dit reglement:

No. 1. * Geheel of gedeeltelijk gemis van hoofdhaar in zoodanige graad, dat het hoofd niet genoegzaam is beschut, of het dragen van het hoofdtooisel bemoeilijk wordt.
No. 2. Te groote ligchaamsomvang door vetvorming gepaard met stoornis in de verrigtingen.
No. 3. * Algemene of plaatselijke vermagering, gepaard met lichaamszwakte.
No. 4. * Hoornuitwassen.
No. 5. * Hoofdzeer (tinea).
No. 6. * Poolsche vlecht (plica).
No. 7. * Verouderde en hardnekkige huidziekten, bijv. baardvin (mentagra), schrub-uitslag (psoriasis) visch-schub-uitslag in den hoornachtigen vorm (ichtyosis cornea) en de zoogenaamde Yaws.
No. 8. * Verouderde en hardnekkige venerische huidziekte (syphilides, condylomata). T/m No. 357. * Doofstomheid (surdomutitas).
 

Ons bekend,
De Minister van Oorlog,
J.W. Blanken.
De Minister van Binnenlandsche Zaken,
Thorbecke.
W.J.C.H. v. Kattendyke.

• vrijstelling

Iedere jongen kreeg een lotnummer toegewezen. Pas daarna bepaalde de overheid hoeveel dienstplichtigen men nodig had en zoveel loten werden getrokken, zoveel lotelingen aangewezen. Nu kwam het niet altijd even goed uit dat één van de zonen voor jaren het huis uit zou gaan. Dan was er de mogelijkheid om met iemand van nummer te verwisselen of een plaatsvervanger te zoeken. Tijdens de loting werd een lotingsregister aangelegd op nummer van het lot van de ingeschrevene. Daarna gingen de lotingsregister naar de militieraad, die de verzoeken tot vrijstelling, in verband met lichamelijke gebreken of broederdienst, beoordeelde. Na beëindiging van zijn werkzaamheden leverde de militieraad alle registers in bij de Commissaris van de Koningin. Het dubbele exemplaar van de lotingsregister stuurde de raad naar de gemeenten. Nadat bekend was hoeveel dienstplichtigen nodig waren, zorgde de Commissaris van de Koningin via de burgemeesters voor het oproepen van de lotelingen.

Een nummerverwisselaar is iemand die wel een lot heeft gekregen, maar niet is ingeloot. Hij kan wel opkomen voor een andere loteling, mits deze uit hetzelfde kanton kwam. In de praktijk zien we dat armere jongens vaak wisselden met een rijke loteling omwille van een geldelijke beloning. Een plaatsvervanger is reeds voor zijn eigen nummer opgeweest, de dienstplicht is reeds vervuld. Na zijn diensttijd vervangt hij een loteling uit zijn kanton, uiteraard tegen betaling. De plaatsvervanger mocht niet ouder zijn dan 35 jaar. Beter gesitueerden konden hun zonen thuis houden tegen betaling!

Loting voor de Nationale Militie (1880; Publiek Domein).
Bron: Wikimedia (Licentie: Public Domain).

DE KLACH VAAN 'NE JOONKMAAN. Tekst: Borel - muziek: G. Goublier. Melodie "Le Crédo du paysan". Ingezongen en weer voor het voetlicht gebracht door Tiny Feij.

Tinus had 'nen hoege nommer getrokke,
Heer mos goon dene noe es soldaot.
't Ganse hoes dat laog 't onderstebove,
't Ganse dörrep waor ten einde raod.
D'n awwen os, dee leet ziech neet mie mèlleke,
De roeijen haon, dee lag gein eier mie.
En Trien stoont in 'nen hook te beuke:
"M'ne leve Tinus, zeen iech diech daan noets mie?"

Refrein:
Triene mie keend, iech zal diech noets vergete,
Diech blijfs veur miech op eerd,
Altied 't mieste weerd !
Wied vaan diech weg heet miech 't lot gesmete.
Diech blijfs veur miech op eerd.
Altied 't mieste weerd.
Diech blijfs veur miech op eerd.
Altied 't mieste weerd.

Wied vaan de bös en vaan de heuvelklinge,
Wied vaan de häöf en vaan de modderpeul.
Wied van de weije boe v'r appele gonge stele,
Wied vaan dat alles bin iech noe gesjeid !
Wied vaan mien Triene, boe iech zoe dèks mèt praotde,
Wied vaan de plaots boe iech häör 't ierste zaog.
Wied vaan de plek, boe 'ch levensleech aonsjouwde,
Wied vaan dat alles bin iech noe gesjeid.

Pierre Andrien HENQUET, de oudste zoon van Henri HENQUET (landbouwer) en Catherine LEONARD, geboren op 11 januari 1791 te Eben-Emael in België is remplaçant in het keizerlijk Franse leger voor zijn jongere broer Louis HENQUET - geboren op 12 oktober 1792, voor frs 300,00. Beide zonen waren landbouwer te Eben.

Beiden plaatsten hun handtekening onder de akte: minuut overeenkomst d.d. 19 februari 1812 (59), notaris P.D. Jessé te Maastricht.

De keuringen voor de Nationale Militie staan opgetekend in grote losse katernen. Elke jongeman van 19 jaar werd ingeschreven, met vermelding van geboortedatum en -plaats, woonplaats, beroep, namen en voornamen van de ouders, woonplaats ouders, beroep vader, lengte en signalement, inventarisnummer Frans Archief (1796-1814) of Provinciaal Archief (1815-1913); bovendien de vermelding van geschikt/ongeschikt, en of een vervanger werd aangesteld. 

Het signalement omschrijft: Aangezicht, Voorhoofd, Ogen, Neus, Mond, Kin, Haar, Wenkbraauwen, Merkbare teekenen (specifieke kenmerken). De lengte van de persoon werd in oude maten aangegeven b.v. 1 elle 7 palmen 6 duim 6 streep betekent dat de lengte 1.766mm was. Elle= meter; palmen= decimeter; duim =centimeter en streep = millimeter. Dit zijn wel Nederlandse maten; een Engelse duim (inch) is 2.54 centimeter. 

Als de aanstaande echtgenoot nog niet zijn volledige diensttijd had vervuld, treffen wij bij de huwelijksbijlagen vaak een toestemming van zijn commandant aan om te trouwen. Hierin staat dan ook in welk legeronderdeel hij dient. Zie onderstaand de toestemming van de commanderende officier tot het huwelijk van Johannes Hubertus HENKET met Anna DEKKERS op 7 maart 1888. 

De lijsten werden elk jaar door de plaatselijke overheden opgesteld. Op de zogenaamde Certificaten van Nationale Militie, die deel uitmaken van de huwelijkse bijlagen, is het signalement in veel gevallen niet ingevuld.

Hoebeer HENKET, omtrent 1920, zoon van Johannes Hubertus HENKET. Foto: privé collectie Bernhard Henket. Zie: Een honderdjarige te Maastricht in 1935.

's-Gravenhage 8 februari 1888. Toestemming tot het aangaan van het  huwelijk van de milicien Henket, Joannes Hubertus van de lichting 1885 gemeente Delft afgegeven door de Commanderende Officier.

Maastricht 13 februari 1888. De inschrijving Nationale Militie van Henket, Joannes Hubertus. Hij was ingeschreven voor het jaar 1873 voor de lichting van het jaar 1874. 5 mei 1885 werd hij ingelijfd als plaatsvervanger bij het 2e Regiment veldartillerie.

Jan Henket als militair. Foto: collectie Bernhard Henket (†).

Een voorbeeld van het "remplaçantenstelsel" vinden wij bij Johannes Hubertus HENKET (1854-1915). Hij was vrijgesteld wegens het feit dat hij enige (nog levende) wettige zoon was. 

Anderen die ingeloot waren, zochten als hun ouders goed bij kas waren tegen betaling een plaatsvervanger of nummerverwisselaar. Een bedrag werd vastgesteld en vaak een overeenkomst bij een notaris opgemaakt. In de kranten verschenen advertenties van privé personen op zoek naar een plaatsvervanger en van commerciële bureaus die bemiddelen tussen vraag- en aanbod.

Uit de militaire stamboeken: bij het 3^e Regement Huzaren den 12 Mei 1879 als plaatsvervanger voor Biltzer Peter Cornelius, lichting 1879, gemeente Dordrecht Zuid Holland N^o 173. Den 1 October 1880 met groot verlof. Den 3 Augustus 1882 terug. Den 11 september 1882 met groot verlof. Den 12 September 1882 overgegaan als Stukrijder bij het 2^e Regement Veld-Artillerie. Den 11 mei 1884 met paspoort wegens geeindigde militie-diensttijd het bewijs van goed gedrag afgegeven. Den 5 mei 1885 ingedeeld als plaatsvervanger voor Arent Drost van de lichting van 1885 uit de gemeente Delft Zuid Holland onder N 131. Den 1 Oct. 1886 met groot verlof.

Uit de militaire stamboeken. Jan Hubert was redelijk groot voor die tijd (1,732 m.). ln de jaren 1863 -1865 was gemiddeld ongeveer 12% der gemeten lotelingen kleiner dan 1,55 M., en 26,5% kleiner dan 1,6 M.; in de jaren 1885 -1887 waren deze cijfers respectievelijk ongeveer 4 en 13,5%. Deze vooruitgang is zeer geleidelijk geweest en schijnt zijne grens nog niet te hebben bereikt. Bron: Militaire spectator; tijdschrift voor het Nederlandsche leger, jrg 58, 1889, 01-02-1889.

Zijn vader Johannes Baptist HENKET (1803-1872) kreeg het nummer 49 bij loting toegewezen, een hoog lotnummer en hoefde geen militaire dienstplicht te vervullen.

In 1898 werd de algemene dienstplicht opnieuw ingevoerd; in 1996 werd de opkomstplicht afgeschaft. Nederland gaat verder met een beroepsleger. Een sociale dienstplicht voor jongeren is momenteel een actueel onderwerp.

Herman Joseph Hubert HENKET, een oud neef van Jan Baptist HENKET, is vrijgesteld van de nationale militie wegens broederdienst op 16 april 1886. Zijn oudste broer Engelbertus Joannes HENKET was al ingelijfd bij de militie en wordt beroepsmilitair o.a. in Atjeh. Na 1907 wordt niets meer van hem vernomen. Hun vader, Joannes Baptist Hubert HENKET, sterft op jonge leeftijd (35 jaar oud), overleden 21 januari 1866 in de Bokstraat 455 te Maastricht. Hij werd 23 januari 1866 begraven te Maastricht (Begraafplaats Tongerseweg). 2 broers en 2 zussen zijn dan ook al overleden. Hun moeder, Joanna Maria Hubertina EVERSEN, overlijdt 8 januari 1889, 59 jaar oud te Maastricht, Langs de kom der Zuid-Willemsvaart (Het Bassin) 42 en werd 10 januari 1889 begraven te Maastricht (Begraafplaats Tongerseweg). De twee overgebleven broers trekken de wereld in als beroepsmilitair. Wij zullen Hermans activiteiten in koloniale dienst eens volgen.

Kaart van Atjeh tijdens de Atjehoorlog 1874.

Herman werd als jongste zoon geboren op 17 februari 1866 te Maastricht. Zijn vader was een maand eerder overleden. Van beroep werd Herman schoenmaker. Als plaatsvervanger voor Gerrit BURGER (van de lichting 1891 bij de gemeente Texel Noord-Holland onder nr.14, ingelijfd de 2^de mei 1891 Korps Torpedisten) wordt hij ingedeeld bij het 2^de Regiment der Infanterie op 13 augustus 1891. Hij gaat met groot verlof op 8 september 1892. Zijn signalement: gezicht: ovaal; voorhoofd: hoog; ogen grijs; neus: groot; mond: gewoon; kin: spits; haar: bruin; wenkbrauwen: bruin.19 mei 1893 vertrek naar Harderwijk Koloniaal Werfdepot. 23 mei 1893 gaat hij als soldaat, met een contract voor 6 jaren, over naar het 2^de Regiment Infanterie der Koloniale Troepen met een gratificatie van fl 300,00, behept met een oogbindvliesontsteking in lichte graad. Hij vertrekt op 1 juli 1893 met SS. Burgemeester Den Tex uit Amsterdam en komt te Padang aan op 6 augustus 1893 en wordt geplaatst bij het 4^de Depot Bataljon; 9 maart 1894 17^de Bataljon Infanterie; 8 december 1894 2^de Garnizoensbataljon van Atjeh; 22 mei 1895 4^de Depot Bataljon; 6 juli 1895 2^de Garnizoensbataljon van Atjeh; 14 juni 1896 18^de Bataljon Infanterie; 20 oktober 1896 10^de Bataljon Infanterie; 18 december 1896 geplaatst bij het Subkader te Batavia en 28 december 1896 bestemd om terug naar Nederland te gaan (ter opzending) wegens tijdelijke lichamelijke ongesteldheid voor alle militaire diensten; 6 januari 1897 vertrek per SS Soembing; 10 februari 1897 aankomst te Rotterdam, ingedeeld bij de koloniale reserve.
19 februari 1897 verband vrijwillig geëngageerd als soldaat voor 6 jaar bij het leger zowel in als buiten Europa; in te gaan op de dag waarop hij voor de actieve dienst fysiek geschikt bevonden wordt met fl. 200,00 premie waarop 20 gulden heden en 30 gulden bij overgang van de valide compagnie zal worden uitbetaald. Terug als dan fl. 150,00 ingelegd in de RPSB.
20 oktober 1897 fysiek geschikt bevonden; 23 oktober 1897 gedetacheerd naar Oost-Indië; te Rotterdam overgegaan aan boord van SS Lavoe.
1 december 1897 gedebarkeerd te Batavia en geplaatst bij het 2^de Bataljon Infanterie.
15 januari 1898 8^ste Bataljon Infanterie; 24 augustus 1898 Kader Korps Pupillen; 13 juni 1899 7^de Bataljon Infanterie; 18 maart 1902 geplaatst in de 24^ste klasse militaire discipline; 18 september 1902 daaruit ontslagen; 17 november 1902 2^de Bataljon Infanterie; 18 oktober 1903 bestemd om terug te keren naar Nederland voor beëindiging lopend contract; 22 oktober 1903 Subkader te Batavia; 12 november 1903 vertrek met SS Prins Hendrik; 15 december 1903 ontscheept te Amsterdam.
4 april 1904 geëngageerd voor een jaar te dienen bij de Koloniale Reserve zowel in als buiten Europa met fl. 50,00 premie.

Militaire bijzonderheden:
1895-1896: ereteken krijgsverrichtingen te Atjeh (1873-1896; 1896-1900).
24 januari 1900: bronzen medaille zonder gratificatie.
11 april 1900: scherpschutter geweer 1^ste maal; 11 maart 1901 teruggesteld tot gewoon schutter; 16 augustus 1901 scherpschutter 2^de maal.
1901: schietprijs geweer 1^ste maal.
1902: krijsverrichtingen tegen Djambi.
3 april 1905: met paspoort wegens dienstbeëindiging; bewijs van goed gedrag onthouden; hij heeft recht op tweede helft gratificatie (1^ste helft gratificatie 2 oktober 1897), art. 1 K.B. 19 juni 1895 week 38.

Hij keert wegens 6 jarig verblijf uit Indië terug 10266/03. Zijn commandant KWD vraagt het adres op teneinde een bedrag van fl. 3,55 uit te keren. (05-40).
Adres in 1897: H. Klaassen (halfzus), Rue Virviniens 80, Luik (BE). Hij komt terug per Soenabing naar Rotterdam, aangekomen daar 11 februari 1897. 3 april 1905 verlaat hij bij de Koloniale Reserve te Nijmegen het Indische Leger te Nijmegen.

In 1923 en in 1926 wordt hij in Breda veroordeeld wegens landloperij; 26 januari 1947 om 1 uur overlijdt Herman, ongehuwd zijnde en wonende Plankstraat 8 te Maastricht, oud 80 jaar en 11 maanden oud.

Bron: Stamboek bij het Departement van Oorlog. Extract uit de minuten berustende ter Griffie der Arrondissements-Rechtbank te Amsterdam 1913. Het schrijven van het Departement van Koloniën, afdeling C2 (Militair Personeel) no. 7374.

Herman Joseph Hubert Henket.  Stamboeknummer 11003:

Overlijdensakte Herman Joseph Hubert Henket.

Medaille voor krijgsverrichtingen 1873-1896.

Zijn oudere broer Engelbertus Jpoannes HENKET, geboren op 9 januari 1855 te Maastricht in de Mariastraat 468 - het huidige nummer 7, wordt vlak na het overlijden van zijn vader geplaatst in het Rooms Catholijk Armenhuis (9 februari 1866); later wordt hij opgevangen door familie te Sint-Pieter bij Maastricht. Zijn signalement bij de militaire keuring luidt: aangezicht: ovaal; voorhoofd: rond; ogen: blauw; neus: gewoon; mond: klein; kin: rond; haar: blond; wenkbrauwen: idem; lang: 1.66 meter; "behept met dubbele liesbreuk". In militaire dienst was hij voornamelijk "ziekenvader" in Atjeh. Bij zijn wettelijk huwelijk op 29 september 1897 te Kota-Radja is hij kantinehouder te Kota-Radja; later is hij werkzaam als opzichteradministrateur bij de spoorweg Segili-Atjeh. Uit het huwelijk met zijn inlandse vrouw SALIJEM werd naast Wilhelmina Sophia HENKET (1882-1847), Anna Maria HENKET (1883-1979) geboren. Haar zoon Charles Engelbertus Rudolphus Adolphus Marques (Bert genoemd) HENKET werd geboren te Ceram (Indonesisch: Seram) in 1905, de naam van de vader is onbekend gebleven. Engelbertus overleed 17 september 1922 te Malagang (Indonesië) en werd aldaar begraven (het kerkhof is momenteel een fabrieksterrein).

Engelbertus Joannes Henket. Stamboeknummer 76300:

Het huis aangegeven met pijl in de Mariastraat - nr. 7 - te Maastricht is het geboortehuis van Engelbertus Henket. In de jaren dertig was hier leerhandel H. Schefman gevestigd. Later werd dit pand en nr. 9 omgevormd tot het voormalig restaurant "D'N AWWE STIENE". Foto's: RHCL en auteur.

Maastricht was al eeuwen legerplaats, vestingstad, later garnizoensstad en kazerneplaats (Tapijnkazerne).

De soldatenliedjes waren alom bekend in Maastricht en dat verklaart de Hollandse tekst. Dialectliedjes waren er blijkbaar niet, uitgezonderd de liedjes van de gebroeders Olterdissen, vaak gemaakt op bekende wijsjes uit opera en operette.

Na de Tweede Wereldoorlog herintroduceerden De Tempeleers het Carnavalsfeest met liedjes in het "mestreechs". Carnaval werd een volksfeest. Toezichthouder de katholieke kerk bleef het Carnavalsfeest nauwlettend in het oog houden. Bang was men voor zedeloosheid, drankmisbruik, uitval van arbeid en andere zaken welke het gezin konden schaden. Meestal bleek die angst ongegrond te zijn geweest en waren de afgelopen drie dagen "Super Sjoen Daog". Blij was de kerk als het uiteindelijk weer Aswoensdag was: het vasten als toeloop naar Pasen kon nu beginnen na de gevierde Vastenavond.

Had ik het maar gewete

Had ik het maar gewete

Had ik het maar gewee-hee-te

Dat ik zes jaar moest staan

Had ik het maar gewete

Dat ik zes jaar moest staan

Mijne lieve Anna

Mijne lieve Anna

Mijn lieve Anna

Waar ik van weg moest gaan

Mijne lieve Anna

die ik moet laten staan

In Maastricht kent men het liedje van de "Oostgenger", de jonge man die wellicht in zijn onnozelheid en voor het geld 6 jaar voor dienst in de koloniën had getekend:

"Hij is voor mij naar de Oost gegaan..." is een ander liedje dat met Carnaval wordt gezongen en verhaalt over iemand die is gaan varen zover van hier en zijn liefje (twee varianten).

Hij is voor mij naar den Oos gaan va-ha-re

Hij is voor mij naar den Oos gegaan

Hij is gaan vare

zo ver van hier

en met een ander meisje heeft hij zijn plezier

Hij is gaan vare

zo ver van hier (lekker dier)

en met een ander meisje heeft hij zijn plezier

Wij zijn gezworen kameraden
Wij zullen elkander nooit verlaten
Wij zijn bijeen en we blijven bijelkaar
Totdat we naar het kerkhof worden gedragen

en hupmarjenneke

pupverjenneke

tege de carnaval

Wee zouw dörve spotte

met de keuning zien piotte

zal de bak in goon

dee zal de bak ingoon.

Wee zouw dörve spotte

met de keuning zien piotte

zal de bak in goon.

Wee zouw dörve kakke

op de keuning zien gemake

zal de bak ingoon

dee zal de bak ingoon

Wee zouw dörve kakke

op de keuning zien gemake

zal de bak ingoon. 

Franse uniformen voor 1916: v.l.n.r.: sergant chef, soldaat veldartillerie, geniesoldaat, infanterist, infanterist officier, alpenjager, chasseur ter voet, chasseur ter paard, trompettist en dragonder. Bron: Eerste Wereldoorlog - Uniformen - WO1Wiki.

Met dank aan Tiny Feij.

1956: het graf van Engelbertus Joannes Henket te Magelang (Indonesië). Foto's: collectie familie Henket en familie Deswert.

Dochter Wilhelmina Sophia Henket - Kleinzoon Hendri Tamaëla Wattimena en echtgenote Adèle Frederikz. Beide grafmonumenten liggen naast elkaar.

Het echtpaar Johannes Jacobus Benjamin Sahusilawane en Anna Maria Henket.

Het graf van Anna Maria Henket en haar echtgenoot Bob Sahusilawane te Tuhaha (Indonesië).

Bert werd geboren op 25 februari 1905 te Soahoekoe (Indonesië). Hij was administrateur van verschillende tabaksplantages in Centraal Java en heeft korte tijd nog gediend als administratief officier in het Indonesisch leger. Hij was met Elisabeth Samijen DJOJOSOEKASRO, een Javaanse vrouw, gehuwd en dacht, dat hij geen problemen zou hebben om in Indonesië te blijven. Dat was echter niet zo. De voorbereiding voor het vertrek van Bert en de gezinsleden die met hem mee wilden naar Nederland verliep niet gemakkelijk. Hij heeft op een tabaksplantage gewerkt (hogere functie) en zou in 1964 in Nederland een huis in Breda krijgen. Van daaruit zou hij uitgezonden worden naar Tanzania om daar een tabaksplantage op te zetten. Omdat er toen oorlog in Tanzania uitbrak, is zijn de plannen niet uitgevoerd. 17 november 1965 volgde naturalisatie tot Nederlander. Hij woonde toen te Laren. Bert overleed 22 juli 1969, 64 jaar oud te Amsterdam en werd te Amsterdam begraven op de Begraafplaats De Nieuwe Ooster op 25 juli 1969. Elisabeth Samijen werd geboren op 1 mei 1908 te Soerakarta. Zij overleed 29 juli 1993, 85 jaar oud te Amsterdam en werd te Amsterdam bijgezet op 2 augustus 1993. De nakomelingen van het echtpaar vestigen zich o.a. in Nederland en in de Verenigde Staten.

Moeder Anna Maria HENKET (1884-1979) huwde Johannes Jacobus Benjamin SAHUSILAWANE, zoon van Cande SAHUSILAWANE en Cie LAMARET, in 1910. Zij kregen 9 kinderen.

Tuhaha is een dorp gelegen op het eiland Saparua bij de Tuhaha baai. Zie pijl op kaartje. Bron: Maluku-Saparua-Ullath.

Ceram: een eiland, dat in het centrale deel van de Molukken ligt, een deel van Indonesië. Het is 17.148 km² groot en het hoogste punt is 3027 m. Het dichtbevolkte eiland Ambon ligt ten zuidwesten van het eiland. Ten noorden van Ceram bevindt zich de Ceramzee en ten zuiden de Bandazee.

Bovenste rij derde persoon v.l.n.r. Bert Henket en zijn moeder Anna Maria Henket (dochter van Engelbertus Joannes Henket uit Maastricht) en andere familieleden en nakomelingen. Foto omtrent 1955. Foto: collectie Don Henket.

Ber wordt geboren "met de helm" op 26 december 1905 om vijf ure vóórmiddag op de Kleine Looijerstraat 21 te Maastricht. Zijn geboorte werd aangegeven door Jozef ZAMBRA, porceleinwerker, 45 jaar oud en Franciscus MIESEN, aardewerker, 41 jaar oud, beiden woonachtig binnen de Gemeente Maastricht; de aangever (zijn vader) verklaarde niet te kunnen schrijven. In de 16de eeuw (wellicht ook vroeger) bestond het bijgeloof, dat iemand, die met een helm - een vliesachtig omhulsel van het hoofd - geboren werd, geesten kon zien, de gave der voorspelling had, vooral wat het overlijden van bloedverwanten of stadgenoten betreft; ook betekende het vroeger, hij is gelukkig, alles lukt hem wel. Bron: F.A. Stoett: Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden.

Als ongeschoolde arbeider, moet Ber op tienjarige leeftijd gaan werken. Zelf woont hij vanaf het huwelijk met Anneke Murrer in 1930: Herbenusstraat 158; 23 maart 1931 Herbenusstraat 52; 12 februari 1932 Herbenusstraat 9; 3 november 1932 Capucijnenstraat 53; 30 oktober 1934 Herbenusstraat 33; 19 juni 1937 Herbenusstraat 27; 23 oktober 1939 Statensingel 54; 15 juli 1940 Herbenusstraat 52; 8 oktober 1984 Reinaartsingel 70. Alle adressen te Maastricht.

Als arbeider in de aardewerkindustrie, tegelvormer, ovenstoker bij het sierkeramiekbedrijf Astra C.V., Gubbelstraat 20-24 te Maastricht, arbeider bij de Radium en via allerlei ongeschoolde baantjes, werkt hij vanaf september 1951 tot november 1955 in “Du Casque” (“De Helm” vroeger "Ter Clocken" geheten) te Maastricht - gelegen aan het Vrijthof/Helmstraat 14 - als “knecht in algemene dienst”.

Advertentieblad voor Limburg van 18 juli 1941.

De mooie Art Deco ingang zijde Helmstraat van Hotel Du Casque.

Een van de getuigschriften ontvangen aldaar. Foto: collectie Breur Henket.

Hotel Du Casque aan het Vrijthof ca. 1860. Dit hotel was ook bekend als Hotel Bonn van A. Bonn.

Een champagnekoeler van Du Casque. Foto: collectie Breur Henket.

Toeristenkaart 1958 ten behoeve van een bezoek aan de Wereldtentoonstelling te Brussel 1958. Foto: collectie Breur Henket.

Het Atomium. Bron: rentfarm/expo58/exhibition.

Ber gaat werken bij de KNP, de Koninklijke Nederlandse Papierfabriek, later Sappi. Hij zal hier zijn 25-jarig jubileum vieren op de “sorteerzaal”. Binnen de KNP zal hij ook werkzaam zijn bij de bedrijfsbrandweer; de laatste jaren voor zijn pensionering werkt hij als “liftboy” binnen de KNP. Iedereen kende hem op zijn werk om zijn “awkloete” (flauwekul) die hij maakte met zijn collega’s. Thuis was Ber een stille man. Hij floot meer dan hij sprak. Als hij zijn “sjekske” (gedraaide sigaret) en een volle pot koffie had, veel kon slapen, in zijn häöfke (tuin) werken en met zijn volière en kanaries bezig kon zijn, was hij gelukkig. Ook de jaarlijks terugkerende wit- en behangpartij, werd slechts zelden door hem overgeslagen.

1950 verscheen het gedenkboek van de Koninklijke Nederlandsche Papierfabriek N.V. (KNP) te Maastricht ter gelegenheid van haar honderdjarig bestaan. Door een enigszins roze bril wordt hierin terug geblikt op het verleden. Zo wordt bijvoorbeeld veel aandacht besteed aan de reeks van directeuren die ieder door hun bijzondere eigenschappen de fabriek groot hebben gemaakt.

Wat te denken van Léon Lhoest, die volgens het gedenkboek door zijn werknemers op handen werd gedragen. Deze directeur had de gewoonte de meest vlijtige werknemers bij zich op kantoor te roepen, hen lovend toe te spreken en, bij wijze van onderscheiding, met krijt een kruis op hun kiel te tekenen. Het gedenkboek vertelt dat de arbeiders hier zo trots op waren dat zij ervoor waakten het kruis van hun kiel te vegen. 

Het werk in de papierindustrie was zwaar en niet zonder risico's. Het sorteren van lompen bijvoorbeeld, de belangrijkste grondstof bij de papierfabricage, was een smerig werk en werd vooral door vrouwen gedaan. Aan het eind van de negentiende eeuw werkten alleen al op de lompenzolders meer dan 200 vrouwen en meisjes. De kans op besmettelijke ziekten was hier groot. Ook kolensjouwers waren met tientallen werkzaam op de fabriek. De kolen die nodig waren voor de stoommachines en ovens werden met de hand uit de schepen gehaald om vervolgens in mandjes naar de fabriek te worden gebracht. Het totale productieproces bood vóór 1900 aan meer dan 700 mensen werk.

Het archief van de Koninklijke Nederlandsche Papierfabriek N.V. bevindt zich in de archiefbewaarplaats van het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg in Maastricht. Dit instituut houdt zich bezig met het verzamelen, ordenen en inventariseren van bronnenmateriaal betreffende het sociale en economische leven in Limburg. De aandacht gaat hierbij niet alleen uit naar de grotere ondernemingen, zoals de KNP en Sphinx waarvan het de archieven bewaart, er is ook aandacht voor de archiefbescheiden van boeren, ambachtslieden en kleine middenstanders.

Gezicht op het fabriekscomplex vanuit het zuiden, circa 1925.

Jaren 30: linksboven achterste rij Anneke Henket-Murrer (1907-2000), lid van de Gemengde Zangvereniging Vriendenkoor Maastricht.

4 januari 1980 vierde het echtpaar Henket-Murrer hun gouden bruiloft. 5 jaar later mochten wij ook hun 55-jarig huwelijksfeest nog meemaken.

Omgeving Bassin, de Sphinxfabrieken en station Boschpoort 1927; de vele schoorstenen spreken voor zich.

In de Helstraat was een brouwerij gevestigd van de bekende brouwersfamilie Marres: de Brouwerij Marres-Prick. Joannes Wilhelmus Marres (Jan Willem), geboren op 29 november 1794 te Vroenhoven als zoon van Michaël MARRES, brouwer in het Pannenhuis te Biesland en Maria Catharina KRUIJEN, begon deze brouwerij bij zijn huwelijk op 26 september 1826 te St. Pieter met Anna Margaretha PRICK, dochter van de brouwer Henri Prick, gehuwd met Maria Cornelia HAMELERS, van St. Pieter (Blekerij). Hij stief jong te Maastricht op 11 augustus 1833, 38 jaar oud; zijn vrouw stierf een half jaar later te Maastricht op 29 maart 1833, eveneens slechts 38 jaar oud. Ze lieten vijf wezen achter, waarvan de oudste Johannes Henricus Hubertus 11 jaar was. Deze start later op de Kleine Grachtje een eigen brouwerij. De brouwerij in de Helstraat wordt voortgezet door Simon Servaas Pieter PRICK, broer van Maria Margaretha Prick. De gelagkamer daarvan - "Prick in de Hèl" - was decennia lang rondom het midden van de 19^de eeuw de beroemdste van Maastricht en was tot ver over de grenzen bekend. Officieel heette het café "In Den Rosemaryn", gelegen in de Helstraat 2637, nu nr. 9. De bierproductie van Prick werd grotendeels in de eigen gelagkamer omgezet.

Aantal inwoners Maastricht:

1800: 18.000
1828: 21.233
1850: 25.000
1866: ca. 29.000
1919: ca. 42.000
1920 na de annexatie: 54.267
2002: 122.252
2005: 121.498.

2023: 122.692 inwoners (31 januari 2023, bron: CBS).

Onderstaand de bevolkingsdichtheid anno 1850 te Maastricht en omgeving. De bevolkingsdichtheid geeft de verhouding aan tussen het aantal inwoners en de oppervlakte van een bepaald topografisch gebied. Meestal wordt de bevolkingsdichtheid aangeven in het aantal inwoners per km².

Weekblad "De Grondwet" van 13 juli 1880:

Matheus Herbenus of Herben (1451-1538) is een van de eerste humanisten van Nederland. Hij is de auteur van de vroegst bekende beschrijving van Maastricht (1485). Omtrent 1877 werd de Buitensingelweg vanaf de Boschpoort tot aan de Brusselsepoort voltooid. De huidige Statensingel was een gedeelte van deze Singelweg en werd hernoemd in 1903. De delen van de Singelweg ten zuiden en ten westen van de stad heetten van toen af Prins Bisschopsingel en Hertogsingel. Het stukje Boulevard T werd Boulevard Téméraire ("Stoutmoedigenboulevard") genoemd. Er was tot 1890 in een oud kruidmagazijn namelijk een Casino gevestigd, een café-chantant - Casino du Téméraire. Dat casino werd in 1890 omgevormd tot het Oudemannenhuis van de Sociëteit Momus.

Bouwtekening van een arbeiderswoning aan de Herbenusstraat nrs. 2 t/m 22; bouwvergunning 1117 d.d. 18 october 1887; L. Regout G.A.M.

Het Nieuws van den Dag; de kleine Courant van 17 juli 1888:

Tussen 1869 en 1879 werd in de stad geen enkele woning gebouwd. Sterker nog: door de sloop van een aantal woningen die tegen de vestingmuren waren aangebouwd daalde de huizenvoorraad tot een absoluut dieptepunt. Mede tengevolge van de toename van de bevolking steeg zodoende het gemiddeld aantal inwoners per huis tot 11,4. Voor de fabrikanten bestond er niet langer een directe bedrijfseconomische noodzaak voor het bouwen van arbeiderswoningen; in de woonbehoefte van de selecte groep geschoolde arbeiders was reeds voorzien. Het woningvraagstuk was dan ook eerder een sociaal dan een industrieel probleem. Desondanks besloten een aantal fabrikanten, de Regouts voorop, de handen ineen te slaan en hun goede wil te tonen. In 1878 bouwde de Maastrichtsche Bouwvereeniging, een clubje waarin Louis Regout een prominente rol speelde, enkele tientallen arbeiders huisjes aan het Lindenkruis, de Maagdendries en de Herbenusstraat. Twee jaar later stichtte Petrus II Alexander Regout op een terrein grenzend aan dat van de papierfabriek een wijkje voor zijn glasblazers. Hij noemde het wijkje naar zijn echtgenote - Gertrude Hubertine Amélie Polis: "Quartier Amélie", maar in de volksmond heette het al gauw "Krejjedörrep", naar de sintels die gebruikt werden om de straten te bedekken. Verdere bouwinitiatieven bleven uit door gebrek aan medewerking van het stadsbestuur. Pas in 1899 slaagde de vereniging 'Arbeiderswoningen", opgericht en bestuurd door notabelen, er met de steun van de Maastrichtse geestelijkheid in nog eens 34 woninkjes te bouwen aan de Statensingel en de Herbenusstraat. Daarmee was de kous af. Datzelfde jaar toonde de eerste algemene woningtelling aan, dat Maastricht een van de meest verpauperde steden in het land was. Maar liefst 63,5 procent van de woningvoorraad bestond uit een- en tweekamerwoningen. Bijna 60 procent van de bevolking was op deze woningen aangewezen en leefde in kommervolle omstandigheden. In het laatste kwart van de negentiende eeuw heerste in Maastricht nog de rust van voorbije eeuwen. Onaangeroerd door de elders in Europa steeds luider klinkende roep om sociale gerechtigheid, leefden de Maastrichtenaren nog in de volle overtuiging dat God zelf de standen had gewild. De gehele Maastrichtse samenleving, inclusief de arbeiders, was in wezen oerconservatief en aanvaardde de maatschappelijke ordening zoals zij was. De grote Maastrichtse bedrijven beleefden in de jaren voor 1880 gouden tijden, hetgeen ook - zij het in beperkte mate - tot uiting kwam in betere voorzieningen voor de arbeiders. Na 1880 zette echter een economische crisis in, en kwam het wankele bootje van de Maastrichtse economie in zwaar weer terecht. De industriëlen reageerden met bezuinigingen en spoedig sloegen de eerste arbeiders over boord. Opeenvolgende loonsverlagingen en ontslagen deden de sociale spanningen in de stad merkbaar oplopen, al bleef de onvrede nog ongericht. Juist in die dagen streek de jonge letterzetter Willem Vliegen in de Limburgse hoofdstad neer om er de zegeningen van het socialisme te verkondigen. Bron: Zicht op Maastricht.

 Uit de Alkmaarsche Courant van 9 april 1882:

De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad van 29 maart 1917 geeft een overzicht van de daadwerkelijke bewoning der kamers te Maastricht. Mr. Van Groenendael was afgevaardigde van de Tweede Kamer voor Limburg.